Кітап бизнесі кіріс көзіне айналды. Халық неге бірыңғай іскерлік кітаптар мен мотивациялық дүниелерге бас қойып кетті? Әдебиетшілер неге көшке ілеспей қалды? Осы сауалдар бойынша әмбебап баспагер Бақытжан Бұқарбаймен сұхбаттасқан едік.
– Кітапты бизнес көзіне айналдырып жүрген адамсыз. Бұл салада тақырыптық цензура бар ма?
– Жалпы цензураның екі түрі болуы мүмкін. Оның бірі – мемлекет цензурасы да, екіншісі өзіндік цензура. Мен осы күнге дейін өз жобаларымды жүзеге асыру үшін мемлекеттен бір тиын да алған жоқпын. Осы сөздің астын сызып тұрып беріңізші. Мемлекеттен ақша алмағандықтан, мен үшін оның цензурасы жоқ. Мемлекет тапсырыс жасаса, айтуға болар еді. Өйткені кім ақша төлесе, музыкаға сол тапсырыс береді. Әрине, ата заңымыз бойынша цензураға тыйым салынған. Десе де, коньюктураның қандай екенін өзіңіз де білесіз. Менде екінші цензура да жоқ. Өзіндік цензура әдебиетшілер мен журналистиканың айналасындағы адамдарда бар. Ол адамның жеке басына қатысты дүние деуге болады.
– Таным-түсінік пен ар-ұяттың мәселесі дейсіз ғой?
– Ар-ұят деуге де келмейтін шығар. Одан қарағанда ішкі қорқыныш, асыра жалтақтық деп атауға болады. Әр нәрсені өз атымен атау керек қой.
– Өз бетімен кітабын шығарып, содан пайда көргісі келетін жас әдебиетшіге немесе ғалымға қандай кеңес берер едіңіз? Сұранысқа ие болуы үшін шығаратын кітабы неше беттен аспауы керек? Өзіндік құны неғұрлым арзан болуы үшін неге мән беру қажет?
– Мен былай түсіндірейін. Бізде ұзақ жылдар бойы кітаптардың басым бөлігі мемлекеттің ақшасына басылып шықты. Әлі де солай болады біраз уақыт. Мысалы, қазақ әдебиетінде өзі жазып, өзі беттеп, өзі инвестиция салып, өзі жарнамалап, өзі сатып бастаған менмін. Кітап басудың бүкіл циклін толықтай өзім атқардым. Қазақ әдебиетінде бұл прецедент. Классик жазушылардың ешқайсысы толық циклді жасамаған. Жазып берсе болды, әрі қарайғысы мемлекет пен баспаның шаруасы. Ал біздікі заманауи нарықтық формат. Бұл менің салып берген моделім шығар. Яғни алдымызда екі модель бар. Екі модельдің ынталандыруы мен әрекеті екі бөлек. Мемлекет ақшасына кітап шығарған адам оның сатылуына басын қатырмайды. Бетінің санына шектеу болмайды. Мемлекет басып отыр, қанша бет болса да айырмашылығы қанша? Ал өз ақшаңды салған сайын математика басқаша жүреді. Бет неғұрлым көп болса, шығыны да соғұрлым көп болады. Редактурасы, корректурасы, беттеуі мен басуы қымбатырақ шығады. Сәйкесінше ондай кітаптың сөредегі бағасы қымбаттау болады. Оған салған ақшаның қайтпауы ықтимал. Сондықтан өзің ақша салған кезде қазақтың бай тілі деген нәрселерден арылуға тырысасың. Қазақ тілі неге дамымай отыр? Бізде тілге байланысты дүниенің барлығы мемлекетке қол жайып отыр. «Мемлекет ақша берсе» деген пиғыл қазақ тілін ешқашан дамытпайды. Егер өз ақшаңды салсаң, таза нарықтық принциппен жұмыс істейсің. Нарық принципі мемлекеттік жоспарлау принципінен әлдеқайда тиімді. Сен бай қазақ тіліне емес, функционалды қазақ тіліне мүдделі боласың. Бұл принцип қазақ тілін керемет дамытатын дүние. Функционалды болғандықтан, артық сөз қоспайсың. Бір бетпен жазуға болатын нәрсеге 10 бет арнамайсың. Қазіргі оқырман да 1000 беттік кітабыңды оқып отырмайды. 150-200 беттен аспауы керек. 2017 жылы Алматы бойынша кішігірім зерттеу жасадық. Сонда оқырмандардың көбі 200 беттен аспаса деп жауап берді. Қазір 500 беттік кітап шығарсаң, өтуі екіталай. Сондықтан тілді басқаша жасау керек. Аз сөзбен көп ақпарат беру, «арық айтып семіз шығу» керек. Функционалдылық арқылы заманауи, тірі қазақ тілі қалыптасады. Ал қаламақыға телміріп отыра берсек, әдебиет те, тіл де дамымайды
– Биыл Елордада екі рет халықаралық деңгейде жазушылар форумы өтті. Осы кезде бізде «әдеби агент» дейтін мамандар жоқ екені, солардың жұмысын жандандыру арқылы кітапты төрге қайтаруға болатыны айтылды. Сіз мұны қалай түсінесіз?
– Мен «әдеби агент» деген сөзді сізден ғана естіп отырмын. Сондықтан оның не екенін білмеймін. Маған «әдеби агент» деген сөздің өзі ұнап тұрған жоқ. «Кітап продюсері» деген мамандық керек бізге. Қазақстанда ондай мамандық түгіл термин де жоқ. Өзімді кітап продюсерімін десем де болар еді. Біз авторлардың тапысырысын ғана орындай бермей, өзіміз де бірнеше жобаға бастамашы болдық. Бірнеше кітаптың жазылуына түрткі болдық. Кітап басылмай тұрып оның идеясы қаншалықты сұранысқа ие екенін, ертең қалай сатылатынын, қандай каналдар арқылы ілгерілетуге болатынын продюсерлік көзқараспен талдайтын адам керек. Кітап продюсерлігі дәл қазір онша тиімді емес. Өйткені кітап нарығы қалыптасқан жоқ. Бір кітапты 10 мың данамен еш алаңсыз басып, оны 3 айдың ішінде қиналмай өткізетін кезге жеткенде осындай мамандық тиімді болады. Әзірге ол мүмкін болмай тұр.
– Ондай нарықты қалай қалыптастыру керек сонда?
– Ол енді баланы қанша қаласаң да, тоғыз ай өтпей тумайтыны секілді дүние. Ол уақыт өз кезегімен келеді. Әуелі санадағы қатып қалған түсініктерді сындыру керек. 5000 теңгелік кітап қымбат деген түсінік жойылу керек. Мен үнемі айтып жүрмін. Жылына кітап сатып алуға 400-500 мың теңге шығындаймын. Осындай дәстүр санаға кірмейінше, нарық та болмайды. Маған кейде кітап неге сатасыңдар, неге тегін таратпайсыңдар, неге қымбат деген сұрақтар қойылып жатады. Бұл кітап нарық заңдылықтарына сай басылды ғой. Басуың қымбат болса, лицензиясын сатып алуың қымбат болса, кітаптың өз құны 3000 теңге болса, оны 2000 теңгеге сатпайсың ғой? Жоқ дегенде 500-1000 теңге қосып сатасың. Заманауи қазақ жылына кітап сатып алу үшін кемінде 100 мың теңге шығындауы керек. Кез келген қазақтан жылына қанша теңгеге кітап сатып алатынын сұрап көріңіз. 10 мың теңге шығындаса, шүкір дейсің. Ал тойға қанша салады?
– Сіз айтқандай кітапқа әр қазақ жүз мыңдап ақша салатын заман туғанға дейін әдебиетшілер не істеуі керек? Қашан елдің санасы өзгереді деп тосып отыруы керек пе?
– Әдебиетшілер дегенде аға буыннан үміт те, қайыр да жоқ. Менің ол мәселемен басымды қатырғым да келмейді. Мені қынжылтатыны – жас қаламгерлердің, кейінгі буынның сол алдыңғы толқынның жасағанын қайталағысы келетіні. Бір революцияшылдық жоқ. Кеуделерінде бунтарьлық, бұғау бұзар рух жоқ. Мен «Күміс кітабымда» жазғанымдай, қазіргі ақындар пицца тасушыдай болуы керек. Совет заманында ақын-жазушыларды неге мемлекет қаржыландырды? Мемлекет қаржыландырмаған ақындар қандай болды? Ақиқатты айтатын ақын-жазушылар диссидент атануға мәжбүр болды. Олардың алды кейін Нобель сыйлығын да алды. Мемлекет ақын-жазушыға қаржыны аузын жабу үшін береді. Қажет кезінде қолдану үшін әдебиетке қамқорлық танытқан болады. Қалтасына ақша салып қана қоймай, аузына сөз де салады. Бұл форматтан кету керек. Бұл советтік формат. Модель советтік болса, қазаққа қалай қызмет етеді? Бәрі шетінен совет кезеңін қарғап-сілегенде сондай, сөйте тұра совет моделімен әдебиет жасағысы келеді. Қазіргі ақындарға кітабын шығару аса бір қажет деп те ойламаймын. Баспай қояды-ау деп қорқу ақымақтық. Сонда Facebook, интернет не үшін тұр? WhatsApp-пен де атыңды шығаруға болады. Ондай адамдар ақырын-ақырын пайда болып келе жатыр. Заманауи тәсіл арқылы дүркіреп аты шығып жатқан ақын болса, мен де қызығып қалуым мүмкін. Мен жалпы көркем әдебиет баспаймын. Соның өзінде табыс түсетініне көзім жетіп тұрса, ойлануым мүмкін. Өз ақшаңды салып, кітап шығарсаң, өз өлеңіңе жаныңның ашығаны. Ал мемлекеттен бір рет ақша алдың ба, байландың деген сөз. Мемлекеттің саясатын сынап, ашық қарсы шығып жатқан әдебиет өкілдері саусақпен санарлық қой. Мемлекетке тәуелді әдебиет халықтың қай қажетіне жарамақшы? Мен қазір тапшылық заманында емес, баршылық заманда өмір сүріп жатырмын. Тағы да сол пиццаны алайықшы. Мәселен, менің пицца жегім келді дейік. Ол үшін орталыққа шығып, пиццерияға баруым керек немесе жарты сағатта пиццаны үйіме әкеп беретін бірнеше ұсыныс бар. Мен соңғысын таңдап, пиццаны үйіме алдырамын. Осы қисынға салсақ, неге мен біреудің мемлекет ақшасына шығарған кітабын кітапханадан іздеп жүруім керек? Жұрттың психологиясы өзгеріп кеткен баяғыда. Себебі заманның ұсынысы басқаша. Баяғыдай кітапханаға барып, өлең оқып жүруге ешкімнің уақыты жоқ. Instagram-ға немесе Facebook-ке салып қой. Мен оқимын. Өзім кітап шығарып жүрмін ғой. Сенбі-жексенбі күндері курьерлік қызмет жұмыс істемейді. Кейде жаңа бір кітабымыз басылғанда тапсырысқа автор басыммен өзім барам. Есігін тоқылдатып, кітабыңызды алып келдім дегенде, таңғалады. Ал әдебиетшілер намыстанады. Қазақ тілі де, әдебиет те нарыққа бейімделмесе, дамымайды. Бұл мен үшін айдан анық нәрсе.
– Нарық дегенде ойға халық саны келеді. Қазақ тілі мен әдебиеті YouTube желісіндегідей қолданушылардың саны жағынан ұтылып жатқан жоқ па? Жанымызда кемінде 150 миллион қолданушысы бар орыс тілі тұр ғой.
– Мүлде олай емес. Бұл – қолынан ештеңе келмейтін, еріншектің сылтауы. Эйнштейннің өте әдемі сөзі бар. «Мәселені пайда болған кездегі сана деңгейімен шешуге болмайды» дейді. Біздің қазақ қоғамы да жаңадан туындаған мәселелерді ескі тәсілмен шешпекші болып тыраштанады. Егер контентің қаралмай жатса, ол қазақ тілді аудиторияның жоқтығынан емес. Ол сенің қолыңнан іс келмейтінінен.
– Бәлкім авторларға тақырып ауыстыру керек шығар? Сол баяғы тарихты, жылқыны жырлай беруді қою керек шығар?
– Бұл қазақ жазушыларына ғана емес, қазақ журналистеріне де тән ауру. Қазақ газеттерін ашсаң, бәрі тарихшы. Өз басым тарихты оқып тойдым. Бабамның батыр да данышпан болғанын, ел қамын бірінші орында ұстағанын түсіндім. Бірақ менің өлгенше батырлармен өмір сүргім келмейді. Менің басқа да тақырыптарды білгім келеді. Бүгінгі болып жатқан өзгерістерден қалысқым келмейді. Ертең 10 жылдан кейін әлем танымастай өзгереді. Сол кезде қазақтың күні қалай болады? Осы сұрақтарға жауап алғым келеді. Жаңа басылып жатқан кітаптар да сол. Тарихты қашанғы жаза беруге болады? Оны тарихшыларға қалдырайық та! Шараларға барсаң да, Абылайхан мен Шыңғысханның аруағын аунатып жатқаны. Орыстар қалаған тақырыбын оқи алады. Ағылшындар қалаған тақырыбын жазып жатыр. Ал біздікі сол бітпейтін тарих. Аудиторияның назарын өткенге емес, болашаққа қарай бұр. Қазақша кітап барлық саланы қамтымаса, өз ісінің қазақ тілді шеберлері де шықпайды. Шебер болу үшін ана тілінде, түсінікті тілмен жазылған оқулық болуы керек қой.
– 2011 жылы Шығыс Қазақстанның Глубокое деген ауданында ресейлік баспаның қазақ ертегілері мен батырлар жырын кітапқа басып, сатып жүргеніне куә болдым. Мәтінін интернеттен алып, Ресейде басқан екен. Яғни сұраныс бар деген сөз. Балалар әдебиетін қолға алуды ойламадыңыз ба?
– Ол нарық бос тұрған нарық қой. Неге бәрін мен жасауым керек? Мен іскерлік әдебиетті алдым. Соның өзіне біраз уақытым кетіп жатыр. Қазақта бір жаман түсінік бар. Істесең тек биік бір нәрсе жасау керек. Ал там-тұмдап істеуге құлқы жоқ. Әйтпесе, басқа біреу жасап берсін. Жалпы кітап нарығы қазір игерілмей жатқан егіс алқабы сияқты. Білек сыбан да іске кіріс.
– Сіздің бизнесіңіздің айналымы қанша? Қолыңыздағы капиталмен қанша дана кітапты алаңсыз шығара аласыз?
– Бір сәтте 3-4 әдеби жобаны бастауға еркін жететін қаражатым бар.
– Сонда ол кітаптардың таралымы қанша болады?
– Біз әрдайым кітаптарды 1000 данамен шығарып бастаймыз. Егер тез өтіп, сұраныс түсіп жатса, екінші рет одан да көп таралыммен шығарамыз. Жүрмей қалып, салған ақшаң күйіп кететін де жобалар болады.
– Осы күнге дейін неше жобаңыз 1000 данамен тоқтап қалды? Жалпы ондай тәжірибе бар ма сізде?
– Әрине, бар. Былтыр бала тәрбиесіне қатысты кітапты қаржыландырған болатынбыз. Өз қаражатымызды салып шығардық. Сол кітап 1000 данамен тоқтап қалды. Өйткені сұраныс біз ойлағандай болмады. Бала жоспарлау, бала тәрбиелеу жөнінде бәрін білеміз дейтін шығар оқырмандар. Оны қателік деп айтпаймын. Бұл да бір эксперимент болды. Бізге бұл тәжірибе болды.
– Латын қарпіне ауысып жатсақ, кітап бизнесіне қалай әсер етуі мүмкін?
– Ешқандай кері әсері болмайды. Бір жақсысы – латын қарпінде шрифтер көп. Ал кирилл қарпінде шрифт түрлері аз. Қазақ тіліндегі нұсқасы тіптен жұтаң. Ал латын қарпімен небір-небір әдемі беттеулер жасауға болады. Баспагерлер экономикалық тұрғыда ұтпасақ, ұтылмаймыз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Авторы: Есімжан Нақтыбай
