Былтыр бір кісіден «Құнанбай» киносы түсіріліп жатқанын естіп қалдым. Режиссері Досқан Жолжақсынов дегенде, ертеректе оның «Біржан салын» көрген мен бірден қызығып, ағамыздан сұхбат алғым келді. Интернетке кірсем, кино жайлы ақпарат жоқтың қасы. Елден сұрастырып, телефонын іздеп, ары-бері жүргенше бірнеше ай да зуылдап өтіп кетті. Сөйтіп жүргенде, сұхбат алуды қатты тілегенім бар шығар, бір күні үйімнен шығып, Досқан ағаны есігімнің алдында кездестіріп қалдым. Осының барлығын айтып, сұхбат жайында келістік. Міне, бүгін кино, өнер және тұлғаның тарихтағы рөлі жайлы әңгімемізді назарларыңызға ұсынып отырмын.
— Досқан аға, былтыр «Құнанбай» киносын түсіріп жатыр дегенді естіп, өзіңізден сұхбат алуды жоспарладым. Бірінші сұрағым Құнанбай қажы туралы кино түсіруге не түрткі болды?
— Өнерде әнші үшін оның репертуары, театр үшін болса да оның репертуарлық жоспары қаншалықты маңызды болса, кинода да тақырып деген өзекті мәселе болып келеді. Ертеңгі күні жақсы дүние шығып жатса, жетпіс пайызы тақырыптың арқасында. Киноның халыққа ұнауы да, ұнамауы да тақырыпты таңдауға байланысты.
Қазір енді көп нәрсе болып жатыр ғой. Кейде халыққа не керек екенін түсінбей де қаласың, өйткені талғам таразының бәрі бұзылды. Бірақ дей тұрғанмен, бүгінгі күн талабында біздің әлі ес жиып, етек жауып жатқан кезеңімізде тарихи дүниелерімізді, ұлттық қасиеттерге, ұлттық санаға дәм беретін нәрселерді іздейсің. Құнанбай – бұл тың тақырып, жалпы кинода тың тақырып. Әрине, әдебиетте біздің алдымызда ұлы Мұқаң тұр. Киноға келгенде, Құнанбай тек «Абай» киносында ғана бірлі-жарым көрініп қалмаса, басқа көрінген жері жоқ. Жалпы қазақ Абай үшін Құнанбайға қарыздар. Абай Құнанбайдың қырық жасында дүниеге келген перзенті. Абай туылғанға дейін Құнанбай игі істердің барлығын тындырып үлгерген адам. Сондықтан Абай үшін тек қана Құнанбай үлгі, мысал, өнеге болған. Оның ес білгеннен кейін қорыта бастаған ойларының ғұмырының екінші жартысында керемет шырайлы дүниелерді алып келуі де сол болар. Абай балалық шағында жинағанының барлығын қорытып шығарып отыр.
Сондықтан Құнанбай тақырыбына бірден бір есімізге келгенде тоқтағанымыз лазым. Әрине, сескенесің. Мұқаңдағы Құнанбай анадай, біз қайтеміз? Біз Құнанбайды өмірге жақындаттық. Пенде, би, ойлай білетін қылып көрсеттік. Мұқаңда ойламайды деген сөз емес. Кейде қаймыққаннан көзіне жас үйірілетін Құнанбайды, кейде тоқырап, шашырап қалатын Құнанбайды, кейде озбырдан гөрі, саналы үлкен аға сұлтандық биліктегі Құнанбайды көрсеткіміз келді.
Кинода Қодар мен Қамқаны жазалайын деп жатқан кезде бір шабандоз келеді. Ол: «Құнеке, ана Қодардың ауылы түгел атқа мініп келе жатыр», — дейді. Сонда Құнанбай: «Маған десе атам Ырғызбай тіріліп келсін!» — деп айтады. Бұның астарында үлкен ой жатыр ғой. Міне, сондықтан біз Құнанбайды таңдадық. Содан кейін, шынын айту керек, тарихқа, қазақтың жалпақ тіліне келгенде, марқұм Таласбек бауырым (Әсемқұлов – Б.Б.)үлкен еңбегін сіңірді, негізгі үлес соныкі. Астарлап айтқанда, ол Құнанбайға мүсін қойды. Екеумізді тоғыстырған тарихқа шынайы көңіліміз, қазаққа деген үлкен сүйіспеншілігіміз болды. Сондықтан, міне, осы тақырыпты таңдадық та, оны талдап, аяғына дейін жеткіздік.
— Мен мектепте оқып жүргенде, 2000-жылдардың басы болатын, қазақ әдебиетін оқытатын ұстазымыз «Абай жолында» заман талабына сай Құнанбайдың образы бұрмаланып берілгенін айтатын. Содан кейін үлкен ізденіс барысында біраз кітап оқылып, сөзінің растығына көзім жетті. Мәселен, Құнанбайдың көзін көрген Янушкевич оның даналығын басып айтып, қажының дала заңдарын, шариат пен патшалық тәртіптерді терең білетіні соншалық, шалғайдағы ауылдардан ұзақ жол жүріп, ақыл-кеңес сұраушылардың легі таусылмайтын еді дейді.
Кеңес дәуірінде Құнанбайды зұлым қылып көрсетуге мәжбүр болсақ та, тәуелсіздігімізді алғанымызға, міне, жиырма жылдан асты. Шынын айтқанда, көпшілікке нағыз Құнанбайды сіз бірінші болып таныстырып отырсыз. Неліктен ешкім осыны ертерек жасауға талпынбады? Құнанбайдың көрерменге енді ғана жол тартып отырғаны нені аңдатады?
— Әрине, сұрағың өте орынды. Қазір, біріншіден, бізде тарихымыздың қойнауында жатқан дүниелердің барлығы еркін зерттеліп, ізделініп, бүгін шынайы шығып жатыр. Оған мұрындық – біздің егемендігіміз. Бүгін егемендігіміз етек-жеңімізді жинап, тізгінді өз қолымызға алғанымыздың арқасы. Елбасымыздың арқасы деп те айтуымыз керек. Бүгін өшкеніміз жанып, өлгеніміз тірілген заман. Сондықтан біз бүгін қорықпай, әр нәрсені өз орнына қою – ол бізге серт. Келешек ұрпақ үшін бұл қаншалықты қажет, мен соны ойланамын, өйткені уақыты өтіп кетуі мүмкін. «Біржан салды» осыдан он жыл ертерек түсірген кезде оның бағасы басқаша болар ма еді деймін кейде. Құнанбайға қатысты айтсам, ол кезеңде біз әлі архивтерге бара алмадық. Әлі сол баяғы шынжыр балақ, шұбар төс Құнанбаймен келдік. Оған қалам тарту, кім біледі… Біз енді әбден жалтақтап қалдық қой. Біз көрмеген теперіш жоқ. Анау қалай қарайды, басқа не ойлайды деп келдік. Ең қорқатынымыз өзіміз ғой. Өйткені жау сыртта емес, ішімізде. Сондықтан, жалтақ болғанымыз рас.
Қазір жағдай өзгеріп келеді. Тұрсын Жұртбай ағамыздың «Құнанбай» деген кітабы қалай керемет зерттелді, оның әр қадамыңа дейін жазылды десек болады. Негізі Құнанбай турасында дерек жазылған дүниелер өте аз, жоқтың қасы. Бірақ көне көздерден алып қалған, Янушкевич сынды жиһанкез бар, басқа адамдардан қалған дүниелер бар. Тіпті мен кино түсіріп жатқанымда елдер талай мағлұмат беріп, Құнекең турасында қағаздар жазып жіберіп жатты. Құнекеңнің істеген мынадай игі істері бар еді деп жатты. Кейін солар киноға кірді ме деп сұрап жатыр. Әрине, бір сағат қырық минуттың ішіне бәрін кіргізу қиын. Дей тұрғанмен, бұған мұрындық болған осындай жағдайлар. Құнекең халық жауы емес, бірақ Мұхаңның «Абай жолындағы» саясаттың ықпалында кеткен әттеген-ай дүниелер, өкінішке орай, тұқым қуып кетті, ұрпақ қуып кетті. Қазір мектептің оқушыларынан, оқығандардан «Құнанбай кім?» деп сұраса, «Ойбай, масқара, артындағысын теуіп, алдындағысын тістейді екен» дейді ғой, сондай пікір қалыптасып қалды. Сондықтан оны қайтару шарт болар, өйткені ол Абайдың әкесі. Ол анадай болатын болса, Абай неге мынадай? Әрине, жаманнан жақсы туар, жақсыдан жаман туар, бірақ біз Абайға келгенде, Құнанбайға келгенде мұндай қарабайыр сөздерді өткізе алмаймыз. Онда біздің елдігіміз қайда?
— Бұл сіздің режиссер ретінде қойып отырған екінші фильміңіз. Біріншісі «Біржан сал» болса, екіншісі «Құнанбай». Екеуінде де басты рөлді өзіңіз сомдап шықтыңыз. Бұл өзіңіздің тәубе еткеніңіздің көрінісі ме, әлде Біржан мен Құнанбайдың образын сан жылдар бойы өзіңізде ұстап, жан дүниеңізбен ұғынып, басқаға қия алмадыңыз ба?
— Мен әлі өзімді режиссермін деп айтудан сескенемін. Мен алдымен актермін. Мен актерліктің қыр-сырын 62 тамырымнан өткізген адаммын. Не тындырдым, оны көрермен айта жатар. Бірақ мен өз бағамды өзім түсіргім келмейді, өйткені еңбегіме, кәсібіме адалмын. Жөргегімнен өнердің етегінен ұстадым десем, өтірік емес. Әкемнен тартып алғандай, төрт жасымда домбыраны үйрендім. Содан ес біле құлағымда әкемнің әні, әкемнің сөзі, әкемнің ортасы. Анам да қаражаяу болған жоқ. Сол өнерді ту қылдым, жүрегімде қозғаушы күшім қылдым, мені осы уақытқа дейін жетектеп әкеле жатқан сол өнер. Егер маған біреу кінә тағатын болса, өз режиссер болып, өзі неге түсірмейді? Бір жағынан ақсап жатсам, жарайды. Ал біреуді режиссер қылайын десем, ол менің толыққанды ойлаған ойымды қаншалықты бере алады? Ол да қиын шаруа.
Біржан сал менің өмірлік ұстанымым сияқты. Мен осы уақытқа дейін мына ойды айтпап едім. Біржан арқылы менің әкем сері болған адам. Әкемнің қасындағы ортасы серілікпен жүрген адамдар. Әкем суырып салма ақын болды. Облыс орталығына дейін келген адамдардың бірі. Бұл кісінің әнін ұлы Жүсіпбек Елебеков тыңдап, Алматыға алып кетейін дегенде әкем «партия қалай түсінеді» деп келмеген адам. Әкемнің даусын естігендер кейін «Ойпырмай, әкеңнің даусы алыстан естіліп жатушы еді. Сондай бір ащы дауыс еді» дейтін. Соған қарағанда әкем жақсы әнші болғанға ұқсайды. Міне, осының барлығы менің жүрегімде, мен осымен қалпытастым. Осы екі ортада өзім сіңірген дүниелердің барлығын басқа біреуге беру ол тағы да жұмыс. Өзімнің қолымнан келмей тұрса, «әй әттеген-ай, бекер барды-ау!» десе, әңгіме басқа. Біржан сал менің өмірлік ұстанымым болса, Құнанбай менің осы екі ортадағы бес-алты жылда сіңіріп келген еңбегім. Бүгін біз жігіт аға жасынан асып, кәрілікке қадам бастық. Биыл, Құдай қаласа, алпыстың төртеуіне келемін. Сондықтан бізде де бүгін осының жауапкершілігі мен салмағы қаншалықты екенін безбенге салатындай кезең. Ұялмайтындай, қызармайтындай қылып, еңбегімді сіңіруге тырыстым. Әрине, өнер шексіз. Ойлана келе, әрине, көп нәрсені басқаша өзгертуге болатын еді деп ойлайсың, бірақ факторлар бар, біріншіден, уақыт, екіншіден, қаржы. Айта берсе көп.
— Досқан аға, «Біржан салды» көрдім, «Құнанбай» киносына, Құдай қаласа, енді барамын. Өнер деп жатырсыз, рас, бірінші киноңызды өнер жолын қуған адамдар жұмылып түсіргені диалогтардан, әуендерінен, сарынынан байқалады. Кино түсіргесін, оны барынша көп көрермен қарағанын қалайсыз. Қазір өнері аз да, бірақ пост-продакшн, тіпті пре-продакшн кезеңдерінде мықты жарнамаланатын кинолардың дәуірі болып тұр. Мәселен, жақында «Рэкетир 2» киносы шыққалы жатыр, ал ол туралы әңгіменің басталып кеткеніне бірнеше жыл болды, БАҚ-та да біраз материал шығып қойды. Кино түсірушілер көрерменнің көбірек келгеніне мүдделі болғандықтан, алдын ала пиарын жүргізіп жатады. Заман талабы сондай болып кетті ғой. «Құнанбайға» қатысты айтатын болсам, өнер қуалап, пиар жағын, көрерменді алдын ала қызықтырып дайын отырғызу мәселесін ақсаңдатып алдыңыздар ма деп ойлаймын. Маркетинг жағы неліктен әлсіз болды? «Құнанбай» жастарға, жастардың дұрыс санасын қалыптастыру үшін керек, бірақ жарнамасы дұрыс жүрмесе, тізгінді «рэкетирлер» алып кететін болды ғой.
— Дұрыс айтасың. Менің осы екі кинодан байқағаным, бір ұпайымыз кем жүр. Мен енді айтуындай-ақ айтамын. Бірақ ары қарай іс қиын. Әр күн сайын бұларға бір нұсқау беру керек сықылды. Әй неге өйтпей жатырсыңдар? Әй неге бүйтпей жатырсыңдар? Ана суретті жасамайсыңдар ма? Мына ілінетін афишаларың не болды? Осының барлығын түртпелеумен келе жатырмын. Бұлар бұрын-соңды қалай жұмыс істеді? Басқалар қалай жұмыс істейді? Мен ол жағын білмедім. Сондықтан мен «апам да аң-таң, мен де аң-таң» деп келе жатырмын.
Ал жастарға келетін болсақ. Жалпы бұл киноны сол кездегі орта, сол кездегі тіл, сол кездегі Құнанбай деп алайық. Бұл жастарға тікелей не береді дегенде, Құнанбай деген атының өзі қызықтырады ма деп ойлаймын. «Абай жолын» оқыған, Құнанбай туралы ең болмағанда бір естігені бар жастар келіп көреді ме деймін. Болмаса бұл Құнанбай ешқайсысының жұдырығын да жалаңаштамайды. Ана мен бала арасындағы байланыс, Құнекеңнің ұлттың барын сақтауда барған әрекеттері, Құнекеңнің ел басқарған аға сұлтан ретінде қиналысы, сол кезеңде қандай кедергілердің болғаны, осындай дүниелер қызықтырар деп ойлаймын. Мен киноның үлкен пәлсапаны көтеріп, ұлттық намысты оятады дегенге барғым келмейді.
Құнанбайдың кім екенін көрсетуіміз керек. Абайға деген әкесінің ұлы сезімі — кинодағы философиялық шешім. Қарауылда да, кеше Семейде де ұстаздарымен бірге мойындарына галстугын тағып жақсы оқыған отызға тарта оқушылар келген екен. Және біреулер Павлодардан, Екібастұздан келіп, «Апырмай, мынау қандай дүние, мынау, міне, ұлттық дүние ғой, осы керек қой бізге!» — деп, мінбеге шығып, сөйлеп жатыр. Ана балалар тыңдап тұрып, ең соңында барлығы жиналып, «Аға сізге рахмет айтайық деп тұрмыз, мынау керемет кино, сұмдық әсер алдық!» — деп жатыр. Жаңағы балалар төрт-бес-алтыншы сыныптың қыз-ұлдары. Мен осыған риза болдым. Негізгі әсері неде деп сұрай алмадым. Дәл осындай сұрақ қойсам, олардың жауап берулері қиындау болар, өйткені, оның барлығын ойлау керек, әсерлену керек. Сондықтан киноның берері болу керек деп ойлаймын.
— Құнанбай қажы болған, ел басқарған, даналығымен танылған, би болған адам. Қалай ойлайсыз, мүмкін, осындай көп қасиет бір адамның бойына дарыған образ қазіргі заманғы адамдарымыздың арасында жетіспей жатыр ма? Қазіргі заман адамы мен сол заманғы Құнанбай арасында қандай үндестік бар?
— Бұл жерде өзекті бір мәселе бар. Біріншіден, ұлтқа деген адалдық. Қызметі былай тұрсын. Құнанбайдың ашынатын жері бар: «Бұл халықты қалай билеу керек, аталарымның біразы би болды. Өзім де тізгін ұстап отырмын. Бірақ осы қазақтың ойын түсінбей-ақ қойдым». «Сәждеге басы тимеген асау ел. Бос ұстасаң, қамыстың сабағындай қолыңды кеседі, бетімен кетеді, қатты ұстасаң, басыңды жұлып алады», — дейді. Сонда Зере шешесі: «Бұл ұлт — үзеңгі тартқанға қарап өскен ұлт. Егер сенің істеген тірлігің, айтқан сөзің үлгі боларлықтай болып, қателігің болмаса, ұлтың да сондай болады. Қоластыңдағы барың да солай болады. Сондықтан осыны қара», — дейді. Сонда, Құнанбай еңкейіп отырған басын анасына көтеріп, ойланып қалады. Содан кейін: «балам, біреудің қанын бекерге төкпе», — деп, Құнанбайдың мойнына дұғалықты іледі. Осы жердегі ой: ел басқарған адам өзі таза болып, әділ болып, шешілетін шаруаның барлығын ертеңге қалдырмай, тиянақты шешіп, ұлтына қызмет етсе, үндестік осында. Құнанбайдың тарихта талай қателігі, озбырлығы болған болар, бірақ киноның мақсаты ол емес. Біз көркем дүние шығарып отырмыз. Біз үлгілі дүниені шығаруымыз керек. «Ұлтқа, ортаға, басшыларға, жасқа не береді?» деген кезде осындай нақты-нақты үлкен дәлелдермен жауап береміз. Дәлеліміз – кейіпкер. Кейіпкеріміз – Құнанбай. Ел басқарған Құнанбай, хорунжий атағын алған Құнанбай. Талай мырза қамаққа түсіп, соның өзінде мойымай, тектілігін жоғалтпай келген Құнанбай. Айта берсек үндестік көп. Біздің бүгінгі саясатқа қатысты айтылатын дүние көп. Кейде тілім байланады, көп нәрсені айта алмаймын. Ертең кім біледі, менің де соңыма біреу майшаммен түсе ме деймін, бала-шағам бар, жұмыс істеп жатқан туған-туысқаным бар. Әйтпесе қазір езуін тіліп, қандай үлгі алу керектігін айтатын едім. Бірақ осымен тоқтасам ба деймін.
— «Біткен іске сыншы көп» деп жатамыз ғой. Өзіңіз сын шыққан жағдайға дайынсыз ба?
— Ой, тәйірі! Сын дегенде былай ғой. Бүгінгіні, сол анау Құнанбайдың заманын, болмаса баяғы Шыңғысханның кезеңін аласың ба, негізгі бір негативті дүниелерін жоғалтпай келе жатқан қазақ. Шапанын ғана ауыстырған, қалғаны сол қазақ. Бұл қазақ әділ сын айтатын болса бір жөн, бірақ Құнанбаймен не Біржанмен бірге шәй ішіп отырғандай айтады ғой. Кеше ғана солардың қасында болып, шәй ішіп, бір көрпені жамылып жатқандай айтады. Өзінің түсінігі жоқ болып тұрса да, сынға асық. Абай қазақ неліктен жаман ойға, жаман сөзге барады деп толғана келе, ісі жоқтықтан деп себебін түсіндіреді. Еріккен қазақ осындайға барады да. Интернеттегі сықылды. Бірінің етін бірі жеп, неше түрлі жарысып жатады. Бұның бәрі қолдың бостығынан, жұмыстың жоқтығынан. Қазақты шын мәнінде жабайы қылатыны да осы, оның ар жағында қазақтың көреалмаушылығы бар, қазақтың етектен тартқанды жақсы көретіні бар. Айналып келгенде сынның түрі осындай болады. Мен «Біржан салдан» әділ сын көрмедім, мынадан да үміт күтпеймін. Жазғанның барлығы тақырыпты білмейтіндер болды. Жалпылама әйтеуір кино дейді де, көргенін жазғысы келеді. Сынның өзі қиын шаруа ғой, бұған үлкен білімдарлық керек, теориялық тұрғыдан тіреу қажет. Олар киноны, сенің философияңды түсінбейді. Содан кейін бұлар киноңды екінші сортты қылады. Кинода қалам тартып жүрген бір семіз келіншек бар. Бұлар бетіңе күлімсіреп қарайды, бірақ «Біржан сал», «Құнанбайды» екінші сортты дүние деп санайды. Олар осының қазір керегі не, заманға сай кино түсірмей ме деп ойлайды. Баяғыда Ермек Тұрсынов та осыны айтып қалып еді. Біздің осындай бір жаман қасиетіміз бар. Бұның барлығы маргиналдардың аузынан шығатын дүние. Біз кейде соны ту қылып көтереміз. Көрерменмен санасып, оған саналы түрде ұлттық сана төңірегінде келіп жатқан ешкім жоқ. Сондықтан қандай сын айтылса да, оның бәріне үйреніп алдық қой. Театрға 1971 жылы студент болып жүріп жұмысқа алындым. Қосалқы труппасына. Содан бері сынды да көріп келе жатырмыз. Не көрмедік, тәйірі! Мен осының бәріне дұрыс қараймын.
«Біржан сал» шыққанда марқұм Ақселеу ағамыз (Сейдімбек – Б.Б.) «Қазақ шежіресі» деген кітабын алып келіп, «Айналайын Досқан, маңдайыңнан сүйетін-ақ кино келіпті дүниеге!» деп, елдің көзінше маған тапсырды. Сөйтіп жүргенде Бекболат Тілеухан бықсыған әңгіме жібереді. «Ахаң бұл кино кино емес деп айтқан». Ахаң дүниеден озғаннан кейін осындай бықсық әңгімені жіберген. Мен оған мән бермедім. Бір орайы келгенде Бекболат осындай деп айтты деп еді, мен оның кинодан өзін көрген болу керектігін айттым. Біржан салдың зират басында тұрып айтатын сөзі бар ғой: «Сарай ақын, сарай әнші, етігімен төрге озады ма деп қорқамын. Шын өнердің бағлан басы табалдырықта қалады ма деп қорқамын». Сұмдық ойлар ғой. Сол енді өзіне айтылғандай болып тұр ғой, кезінде ол сарай ақыны болып кетпеді ме. Осындай бықсық әңгіме, бос дүниелер маған ұнамайды. Тілі жетіп, ақылы жетіп мықты жазатын болса, тегеурінді қылып жазсын. Ертеңгі күні ақпарат құралдарының бетіне шығады, оны басқарып отырғанның барлығы қайбір мықты азаматтар дейсің. Біреу күні үшін, біреу түні үшін жаза салады ғой. Сондықтан оған ренжуге болмайды, егер әркімнің жетістігі сол болатын болса, мен оған ренжімеймін. Ит үреді, керуен көшеді.
— Кино түсіру барысында билік тарапынан болсын, басқа тараптан болсын, біреу сізге цензура қойды ма?
— Осы «Құнанбайға» байланысты ма?
— Иә.
— Түсіру барысында жоқ, цензураны көрмедім.
— Ойыңызды толық жүзеге асыра алдыңыз ба?
— Негізгі қадау-қадау ойларымның барлығы іске асты. Қарауыл мен Семейге келгенде, қаймана қазақты көргенде тіпті ғажап болды. Ырғызбайдың ұрпағы бір үлкен ақсақал бар. Өмір бойы жазып, газет-журналдарда қызмет еткен. Бүгінде ол кісі жетпіс сегізде ме, әлде жетпіс тоғызда ма, сол кісі мінбеге шығып, «Бүгін Құнекең дүниеге келді, тебіреніп, сөйлей алмай тұрмын» деді. Осы кісілердің сөзіне, тебіренісіне сенгім келеді. Қаншалықты қарапайым адам болғанмен, ар жағында үлкен жасы бар, үлкен даналығы, ұлтқа деген үлкен пайым-парасаты бар кісілер ғой.
«Құнанбайды» бір ай, он сегіз күнде түсіріп тастадым, ал екі сағат он минуттық «Біржан салды» үш айда түсірдім. Бұл рекордтық мерзім. Бүкіл Қарауыл жұрты көпшілік сахнасына қатысты. Сол жердің Абай ауданының әкімі Тұрсынғазы ініміз (Мүсәпірбеков — Б.Б.) үлкен көмек көрсетіп, Бердібек бауырымыздың (Сапарбаев — Б.Б.) айтуымен сол жердегі үзеңгі тартып жүрген азаматтар дастарханымызды жайып, тамағымызды беріп отырды. Осының барлығы көмек болды деп ойлаймын. Тігілген киіз үй, мінген ат, барлығымен көмек көрсетіп, міне, сол жақсы ұйымдастырумен бір ай он сегіз күнде киноны бітіріп қойдық.
— Киноның тұсаукесерін Семейдің төрінде өткізуіңіздің себебі не болды?
— Қарауылда түсіруді әдейі таңдағанымыз жоқ. Бұл өте қасиетті жер. Абайдың кіндік қаны тамған, Құнанбайдың ел басқарған жері. Біріншіден, сол табиғат. Табиғатты дәл алмасақ болмайды. Бұны Көкшетауға барып түсіре алмайсың. Басқа бір құмды ауылға барып түсіре алмайсың. Содан кейін сол ауылдағы халықтың ниет-пейілі. Қайталанбас аурасы. Күнде таңертең ақ жаулықты аналарымыз, үлкен ақсақалдарымыз «айналайын Досқан, Құнекеңнің аруағы үшін келдік» деп келетін. Осының өзі маған үлкен қозғаушы күш. Қандай ғажап, күнделікті менің бойыма нәр беріп отырды. Құдай қалап кино шығатын болса, тура осы жерге алып келіп, осы жердегі апа-аталарымыздың алдында тұсауын кесемін ден ниет еттім. Құдай сол тілегімді қабыл етіп, Абай ауданында, қалың елде, Семейге алып келіп тұсауын кестік.
Семей біздің руханиятымыздың бір ортасындай жер ғой. Абай болғандықтан, Құнанбай болғандықтан, Шәкәрім болғандықтан, ұлы Мұхаң Әуезов болғандықтан рухани бесігіміздей. «Құнанбайды» түсірмес бұрын Құнекеңнің Ақшоқыдағы зиратына барып, сол жерде мал сойып, үш-төрт киіз үй тігіп, көзі тірі ағаларымызды, ақсақалдарымызды шақырып, ас бердім. Абай бермеген асты Құнанбайға мен бердім. Оны енді қалай мақтанып айтсам да болады. Содан кейін Құнекеңе арнап аудан орталығында бәйге бердім. Ақсақалдар бірінен кейін бірі сөйлеп, білетіндерінің бәрін айтып, батасын беріп, маған Құнекеңді аманат етіп, «айналайын, жолың болсын, өзіңе аманат, бір жылдан кейін келіп қауышайық. Жақсы киноңмен кел», — деп, шығарып салды. Содан кейін келіп көрсетіп жатқаным сол ғой.
— Соңғы сұрағым қалды. Сіз Біржан салдың образын елге сыйладыңыз. Құнанбайдың образы жол тартып отыр. Енді тағы қандай ұлы тұлғамыздың образы ішіңізде жүр? Алдағы жоспарларыңыз қандай?
— Қазақтың біртуар атпал азаматы, қазақ руханиятының жанашыры, ұлы қазақтың бірі Таласбек Әсемқұлов бауырымнан айрылып қалғаннан кейін мен де жер сипалап қалғандаймын. Бір туысқанымнан айрылғандай болдым. Елбасы Қазақ хандығының 550 жылдығын жариялап, осы биылдыққа мұрындық қылып жатыр. Біз екеуміз осы дүниенің барлығын алдын ала пәленбай жыл бұрын ойлап келе жаттық. Ол біздің ұстанымымыз. Ендігі жоспарымызды «Аңырақай» деп атап едік, шіркін-ай! Екеуміз ой қосып, Таласбек марқұм кейбір қадау-қадау ойларды дәптерге тізе бастап еді. Өкінішке орай, Таласбегімнен айрылып қалдым. Енді мен бүгінешнәрсе айта алмаймын, себебі жоспарымда да, ойымда да ештеңе жоқ. Мен кәдімгі тұл болып отырмын. Қазір кесіп айту қиын. Ары қарай өмір көрсетеді.
— Досқан аға, сұхбаттасқаныңызға рахмет!
— Рахмет, Бақытжан, айналайын.
